Yapay Zeka Bir Şeyler Hissedebilir mi? Hissedebilirlik Kapasitesi Olmadan Yapay Genel Zekaya Ulaşabilir mi?

Bilim insanları, iyi bir sınıflandırma sistemine sahip olmayı oldukça önemserler. Nesneleri kategorize etmek ve onları etiketlendirmek birçok bilimsel süreç için kritik bir adımdır; üstelik titizlikle hazırlanmış taksonomik tabloları bir bütün halinde gözden geçirmek de bilimsel sürecin en tatmin edici yanlarından biridir. Aristoteles'in ilk bilim insanlarından biri olarak kabul edildiği düşünüldüğünde dünyayı kategorilere ayırmaya bu kadar düşkün olması pek de şaşırtıcı değildir. Aristoteles, hayvanları "kanı olanlar" ve "kanı olmayanlar" diye ayırdı; bazılarını "karada yaşayanlar", diğerlerini "denizde yaşayanlar" olarak sınıflandırdı.^[1] Ancak en ünlü Aristoteles kategorilerinden biri, Batı düşüncesinde tüm canlılar üzerine olan anlayışı şekillendiren bir ayrımdır. İşte bu ayrım, "ruhun (bilincin) bölünmesi" olarak bilinir.^[2]

Aristoteles'in Üç Bilinç Katmanı

Aristoteles, her biri bir öncekinin üzerine inşa edilen üç tür ruh (bilinç) olduğunu savunmuştur.^[3] Bunlar şu şekildedir:

• Vejetatif bilinç: Büyüme ve beslenme gibi temel işlevler. Saksı bitkileriniz bu türden bir bilince sahiptir.
• Hassas bilinç: Algı ve farkındalık içerir. Kedi veya köpeğiniz bu bilince sahiptir.
• Akılcı bilinç: Zeka, öz bilinç ve hayal gücü. Siz, yani insanlar bu bilince sahiptir.

Aristoteles'in yazılarını bu kadar eski bir dönemde yazmış olmasına rağmen, canlıları anlama biçimimizin aslında o kadar da değişmemiş olması dikkat çekici bir unsurdur. Ancak asıl tartışma konusu, bu kategorilendirmenin sınırlarının ne kadar genişleyebileceğidir. İşte bu sebeple filozof Jonathan Birch, Duyumsamanın Sınırında: İnsanlarda, Diğer Hayvanlarda ve Yapay Zekada Risk ve Dikkat adlı kitabında tam olarak bu konu üzerine tartışmaktadır.^[4] Birch, insan dışı hayvanlara hak ettikleri değeri vermediğimizi savunmakla kalmamakta; ayrıca yapay genel zekanın (insan seviyesinde yapay zeka) şafağının, gezegenimizin tarihinde eşsiz bir an, belki de yeni bir bilinç türünün doğuşu anlamına gelebileceğini öne sürmektedir.^[5]

Modern Bilinç Katmanları

Bilim insanları, Aristoteles'in "ruh" teriminin ampirik bir bağlamda kullanılmasına şüpheyle yaklaşmaktadır. Günümüzde Aristoteles'in ruh terimini çok az bilim insanı kullanmaktadır. Birch, canlılara dair modern tartışmaların 1950'lerde filozof Herbert Feigl'in ortaya attığı Üç Bilinç Katmanına dayandığını belirtiyor. Bu katmanlar şu şekildedir:

• Duyumsama/Hissedebilirlik (İng: "Sentience"): Anlık ham deneyimlerdir. Duyular, bedensel hisler, duygular, burada ve şimdi algılananlar. Bir farenin rahatsız edici bir kokudan kaçınması, duyumsamaya yani bir içsel deneyim kapasitesine sahip olduğunu gösterir.
• Bilgelik (İng: "Sapience"): İçsel deneyimleri dışa yansıtmadır. Sadece acı çekmek değil, "Bu hayatımın en kötü acısıydı." diye düşünebilmektir. Budistlerin "Acı kaçınılmazdır, ıstırap ise tercihtir." sözü bu katmana işaret eder. Bilgelik, zihnin duyumsamanın sundukları üzerine düşünmesi olarak da ifade edilebilir.
• Benlik (İng: "Selfhood"): Geçmişi ve geleceği olan varlıklar olarak kendimizi algılayışımızdır.

Birch, kitabında "duyumsama adayları" kavramını genişletmemiz gerektiğini savunmaktadır.^[6] Birch, bu konuda şöyle söyler:

Bu sınıf omurgalılarla sınırlı değildir; ahtapotlar, yengeçler, karidesler, böcekler de buna dahildir. Bu hayvanların hissedebildiğine işaret eden ciddi ampirik kanıtlar bulunmaktadır. Dolayısıyla bu hayvanları etkileyen kararlar alırken bu gerçeği görmezden gelmek sorumsuzluk olur.

Evrimsel Süreçte Yapay Bir Sıçrama

Duyumsama ya da bu bağlamda içsel deneyim kapasitesi, filozofları iki temel nedenden ötürü ilgilendirmektedir. İlki, Birch'in kitabında da ele aldığı gibi etik endişelerdir. Örneğin, belli türler acıyı hissedebiliyorsa onlara nasıl davrandığımız önem kazanır.^{[7], [8]} İkincisi ise Birch'in "bilincin katmanlı yapısı" dediği kavramdır.^[9] İnsanda gördüğümüz üst bilincin ve zekanın, alt katmanlardaki bilinç biçimleri üzerine inşa edili şekilde olduğu düşünülmektedir. Yani mantığımız bilgeliğe, bilgelik ise duyumsamaya dayanır.^[10] Evrimsel süreç, bir gelişim öyküsüdür ve beynimiz kelimenin tam anlamıyla bu hikâyeyi anlatacak şekilde yapılandırılmıştır.

Şimdi ise elimizde yapay zeka var ve bu "yapaylık", tüm evrimsel engelleri atlayıp bir tür "zeka" ve bilinç sergileme yolunda ilerliyor olabilir.^[11] Birch, şöyle söylemektedir:

Yapay zekada hiçbir temel içsel deneyim kapasitesi olmadan da insan seviyesini aşan bir zeka görmemiz mümkündür.

Ancak Birch, "karanlık bilimkurgu senaryolarını" andıran ilginç bir olasılığa dikkat çekmektedir. Birch, şöyle söylüyor:

İnsanüstü zekaya ulaşmak için belirli bir içsel deneyim kapasitesi düzeyi gerekli olabilir. Bunu da göz ardı edemeyiz; bu mümkündür. Bazıları gerçek zekânın içsel deneyim kapasitesi ve bunun da bedensellik gerektirdiğini savunuyor. Felsefede hesaplamalı işlevselcilik adı verilen bir görüşe göre ise içsel deneyim kapasitesi ile bilgelik ve benlik, içinde bulundukları bedenden ziyade gerçekleştirdikleri hesaplamalardan ibaret olabilir. Eğer bu görüş doğruysa, beynin hesaplamalarını yapay zeka sistemlerinde yeniden oluşturarak içsel deneyim kapasitesini de yeniden yaratmamız mümkündür.

Elbette ki bu noktada, bilincin hesaplama yöntemleriyle elde edilemeyeceğini ifade eden görüşlere de yer vermek gerekir. Bu görüşü savunanlar, yapay zekanın böyle bir kapasiteye (en azından şu anki durumumuzda) ulaşamayacağı fikrindedir.

Sonuç

Birch, bu konu genelinde üç temel argüman sunmaktadır. Bu argümanlar, şu şekildedir:

1. Yapay genel zekanın içsel deneyim kapasitesi gerektirdiğini varsaymak makuldür.
2. Belirli hesaplamalar ile yapay zekada içsel deneyim kapasitesi yaratılabilir.
3. Dolayısıyla, yapay zekanın yapay genel zekaya ulaşması için içsel deneyimlere sahip olması gerekir. Yani bunun için örneğin ChatGPT'nin acıyı, DeepSeek'in merak hissini içsel olarak deneyimleyebilmesi gerekir.^[12]

Doğal zeka, uzun bir evrimsel sürecin bir ürünüdür. Birch'in sorduğu soru ise şudur:

Yapay zeka, evrim denen kitabın neresinde yer alacak? Evrimleşmiş zekanın doğal akışına mı dahil olacak, yoksa tamamen yeni bir sayfa mı açacak?

Evrim Ağacı, sizlerin sayesinde bağımsız bir bilim iletişim platformu olmaya devam edecek!

Makalelerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!

Bu makalemizle ilgili merak ettiğin bir şey mi var? Buraya tıklayarak sorabilirsin.

Soru & Cevap Platformuna Git

Bu Makale Sana Ne Hissettirdi?

1. Çeviri Kaynağı: Big Think | Arşiv Bağlantısı

• ^ J. Birch. Pushing The Boundaries. (22 Temmuz 2024). Alındığı Tarih: 1 Mayıs 2025. Alındığı Yer: Oxford University Press (OUP) doi: 10.1093/9780191966729.003.0014. | Arşiv Bağlantısı
• ^ E. VOULTSIADOU, et al. (2017). Aristotle’s Scientific Contributions To The Classification, Nomenclature And Distribution Of Marine Organisms. Mediterranean Marine Science, sf: 468-478. doi: 10.12681/mms.13874. | Arşiv Bağlantısı
• ^ H. Browning, et al. (2022). Animal Sentience. Wiley. doi: 10.1111/phc3.12822. | Arşiv Bağlantısı
• ^ J. Birch. (2024). The Edge Of Sentience: Risk And Precaution In Humans, Other Animals, And Ai. ISBN: 9780191966729. Yayınevi: Oxford University Press.
• ^ J. Birch, et al. (2020). Dimensions Of Animal Consciousness. Elsevier BV, sf: 789-801. doi: 10.1016/j.tics.2020.07.007. | Arşiv Bağlantısı
• ^ M. Levin. (2022). Generalizing Frameworks For Sentience Beyond Natural Species. WellBeing International Publications. doi: 10.51291/2377-7478.1733. | Arşiv Bağlantısı
• ^ J. Birch. (2022). Sentience And The Science-Policy Interface. WellBeing International Publications. doi: 10.51291/2377-7478.1718. | Arşiv Bağlantısı
• ^ R. Booth. Ai Could Cause ‘Social Ruptures’ Between People Who Disagree On Its Sentience. (17 Kasım 2024). Alındığı Tarih: 1 Mayıs 2025. Alındığı Yer: the Guardian | Arşiv Bağlantısı
• ^ H. Browning, et al. (2022). Teaching & Learning Guide For: Animal Sentience. Wiley. doi: 10.1111/phc3.12878. | Arşiv Bağlantısı
• ^ J. Birch. The Concept Of Sentience. (22 Temmuz 2024). Alındığı Tarih: 1 Mayıs 2025. Alındığı Yer: Oxford University Press (OUP) doi: 10.1093/9780191966729.003.0003. | Arşiv Bağlantısı
• ^ P. Butlin, et al. Consciousness In Artificial Intelligence: Insights From The Science Of Consciousness. (17 Ağustos 2023). Alındığı Tarih: 1 Mayıs 2025. Alındığı Yer: arxiv doi: 10.48550/arXiv.2308.08708. | Arşiv Bağlantısı
• ^ C. Purcell. Could Inflicting Pain Test Ai For Sentience?. (17 Ocak 2025). Alındığı Tarih: 1 Mayıs 2025. Alındığı Yer: Scientific American | Arşiv Bağlantısı
• C. J. R. Higuera. (2025). The Metaethics Of Meaning-Making: Jonathan Birch’s The Edge Of Sentience. Biosemiotics, sf: 177-185. doi: 10.1007/s12304-025-09595-0. | Arşiv Bağlantısı
• L. Rodriguez, et al. Jonathan Birch On The Edge Cases Of Sentience And Why They Matter. (22 Nisan 2025). Alındığı Tarih: 1 Mayıs 2025. Alındığı Yer: 80,000 Hours | Arşiv Bağlantısı
• D. Falk. Interview: The Ethical Puzzle Of Sentient Ai. (14 Temmuz 2023). Alındığı Tarih: 1 Mayıs 2025. Alındığı Yer: Undark Magazine | Arşiv Bağlantısı
• K. Andrews, et al. To Understand Ai Sentience, First Understand It In Animals | Aeon Essays. (23 Şubat 2023). Alındığı Tarih: 1 Mayıs 2025. Alındığı Yer: Aeon | Arşiv Bağlantısı
• oxford public philosophy. Interview With Jonathan Birch — Oxford Public Philosophy. Alındığı Tarih: 1 Mayıs 2025. Alındığı Yer: oxford public philosophy | Arşiv Bağlantısı
• J. Lennox. Aristotle’s Biology. (15 Şubat 2006). Alındığı Tarih: 1 Mayıs 2025. Alındığı Yer: Plato Stanford | Arşiv Bağlantısı
• E. Strickland. Worry About Sentient Ai—Not For The Reasons You Think. (23 Ocak 2025). Alındığı Tarih: 1 Mayıs 2025. Alındığı Yer: IEEE Spectrum | Arşiv Bağlantısı

Şifrenizi mi unuttunuz? Lütfen e-posta adresinizi giriniz. E-posta adresinize şifrenizi sıfırlamak için bir bağlantı gönderilecektir.

Geri dön

Eğer aktivasyon kodunu almadıysanız lütfen e-posta adresinizi giriniz. Üyeliğinizi aktive etmek için e-posta adresinize bir bağlantı gönderilecektir.

Geri dön

İşlemin Metabolik Maliyeti